برات یا حواله چیست و چه تفاوتی با پول دارد: داستان گردش پول بین مردم جهان و دست ‌و ‌پنجه نرم کردن با مشکلاتی که این جا‌به‌جایی‌ها برایشان ایجاد می‌کرد، سردرازی دارد. هر بار که یک مشکل ایجاد می‌شد، با راه‌حلی بهتر جایگزین می‌گشت. روزهای طولانی، سال‌ها و قرن‌ها یکی پس از دیگری گذشتند و در این میان، هوشمندی انسان به او کمک کرد تا به شکل کامل‌تری از گردش پول دست پیدا کند. حواله یکی از همان هوشمندی‌ها و پیشرفتی بسیار بزرگ به شمار می‌رفت. در این مقاله از خانه سرمایه به سراغ حواله‌ها می‌رویم تا از سازوکار این ابزار مالی سر درآوریم.

حواله چیست؟

حواله یک ابزار مالی است که از آن برای انتقال اعتبار یا مسئولیت بدهی استفاده می‌شود. سازوکار حواله‌ها به دلیل امن نبودن مسیرهای تجاری شکل گرفت. راهزنان چون می‌دانستند تاجرها همیشه پول زیادی به همراه دارند، از هر شگردی برای به دست آوردن آن پول استفاده می‌کردند. در ابتدا تجار به این فکر افتادند که با استخدام افراد کارآزموده و شمشیرزنان ماهر در مقابل راهزنان از خود و اموالشان محافظت کنند. اما این مورد هم راه به جایی نبرد و روند غارت اموال و سکه‌ها همچنان ادامه داشت.

در این گیرودار بود که تجار، پای معتمدین شهرها را وسط کشیدند و شروع به ساخت یک زنجیره انتقال پول منحصر به فرد و ایمن کردند؛ زنجیره‌ای که به آن‌ها این امکان را می‌داد تا بدون نگرانی از غارت شدن، پول خود را به شهر دیگری منتقل کنند و فعالیت‌های تجاری‌شان را در بستری امن که دست راهزنان به آن نمی‌رسید ادامه دهند.

سیستم حواله به این‌ترتیب بود که یک تاجر، قبل از حرکت کردن نزد یکی از افراد این زنجیره انتقال در شهر محل سکونش می‌رفت و به اندازه پولی که در مقصد نیاز داشت به او سکه می‌داد. آن فرد نیز روی یک برگه نامه‌ای برای کسی که زنجیره شهر مقصد به شمار می‌رفت می‌نوشت با این درون‌مایه که: «همکار محترم شهر فلانی، فلان تاجر ۳۰۰ سکه نزد من گذاشته است. در ازای دریافت این نامه، ۳۰۰ سکه به او بدهید.» تاجر، نامه را می‌گرفت و بعد از رسیدن به مقصد، آن را به فرد مشخص‌شده در شهر تحویل می‌داد و پولش را می‌گرفت.

در حقیقت، این زنجیره نوعی سیستم کسب درآمد جدید به شمار می‌رفت. روش درآمدزایی هم به این ترتیب بود که در ازای این نقل و انتقال، مقداری پول از هر فرد دریافت می‌کردند. هرچند وقت یک‌بار نیز افراد این زنجیره در شهرهای مختلف، دورهم جمع می‌شدند و شروع به حساب و کتاب می‌کردند. بخش بزرگی از این حساب و کتاب، بدون جابه‌جا کردن حتی یک سکه و تنها با تهاتر کردن نامه‌های حواله صورت می‌گرفت. وقتی هم که نامه‌ها دیگر کافی نبودند، باقی‌مانده را به صورت نقدی باهم حساب می‌کردند. قوانین حواله‌نویسی روز به روز کامل‌تر می‌شدند و نیاز به افراد ماهر در این زمینه نیز افزایش پیدا می‌کرد. به همین دلیل شغلی جدید به نام «حواله‌نویس» در میان تاجران ایجاد شد. افراد آن زنجیره مالی نیز به «حواله‌داران» تبدیل شدند.

خاستگاه حواله کجاست؟

طبق آنچه در متن‌های تاریخی آمده، تاجران عرب، بزرگ‌ترین گروهی بودند که از ابزار حواله استفاده می‌کردند. با گسترش فعالیت تاجران عرب، پای اروپایی‌ها هم به این میدان باز شد. یهودیان فلورانس، اولین گروه از اروپایی‌ها بودند که در معامله‌های خود از حواله استفاده کردند. اوج استفاده از این ابزار در میان اروپایی‌ها به قرن سیزدهم میلادی بازمی‌گردد.

در آن زمان، تاجران ساکن در منطقه لومباردی ایتالیا حسابی جداگانه روی حواله‌ها باز می‌کردند؛ به اندازه‌ای که تجارتشان را وابسته به سیستم حواله‌ها می‌دیدند. زمانی که تجارت از راه دریا‌ها رونق زیادی پیدا کرد، کم‌کم پای حواله‌های بین‌المللی نیز به این ماجرا باز شد.

پشت‌نویسی یا ظهرنویسی حواله چیست؟

نکته دیگری که در قوانین برات یا حواله پیش‌بینی شده است، پشت‌نویسی یا ظهرنویسی آن است. فرض کنید شخصی یک حواله ۲۰ میلیون تومانی برایتان می‌نویسد و شما به جای اینکه این حواله را در تاریخ سررسید نقد کنید، آن را به جای بدهی‌تان به شخص دیگری می‌دهید. برای اینکه این کار وجه قانونی بگیرد، باید آن را پشت‌نویسی کنید. ممکن است این شخص هم به جای نقد کردن این حواله، آن را پشت‌نویسی کند و به شخص دیگری بدهد و به این ترتیب حواله چند دست بچرخد. در این حالت کسی که حواله در نهایت به دست او می‌رسد دارنده حواله محسوب خواهد شد و کلیه اشخاص پیش از او (به جز صادرکننده حواله و حواله‌گیر) همگی ظهرنویس یا پشت‌نویس خواهند بود.

حواله و برات چه فرقی باهم دارند؟

برات، واژه‌ای فارسی و به معنای حواله است. در حقیقت، حواله و برات یکی هستند. ریشه واژه برات را به «برای‌تو» نسبت می‌دهند؛ یعنی با این سند، آنچه مال من است از آن تو خواهد شد. ایران در حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد دارای سیستم بانکداری بود. شاهدی کوچک بر آن، لوح‌های به دست آمده از دوران امپراتوری کوروش کبیر است که در آن نام بانک «اگیبی و پسران» به چشم می‌خورد. درنتیجه، این ادعا که تاجران عرب، اولین مخترعان برات بودند، دیدگاهی یک‌جانبه و به دور از انصاف است.

مزیت‌های برات کدامند؟

حواله را می‌توان تحولی در سیستم اقتصادی بشر به شمار آورد. بیایید نگاهی به نکته‌های مثبت برات بیندازیم.

• عدم نیاز به جابه‌جایی مستقیم پول

با در اختیار داشتن برات، دیگر نیازی به جابه‌جا کردن پول نقد نخواهید داشت.

• افزایش امنیت در معامله‌ها

وقتی پول نقدی در کار نباشد، دزدی هم در کار نخواهد بود.

• راحتی در مبادله

استفاده از حواله‌ها به دلیل سازوکار ساده‌ای که دارند باعث رونق تجارت و اقتصاد می‌شود.

• انبارش راحت

بدون شک، نگهداری از ۱۰۰ ورقه کاغذ که ارزشی معادل ۱۰ میلیارد تومان دارند بسیار راحت‌تر از نگه‌داشتن ۱۰ میلیارد پول نقد است.

• افزایش توانایی خلق پول

با گسترش استفاده از حواله در معامله‌ها، فرایند سرمایه‌گذاری، کسب سود و تولید پول، بسیار بیشتر از گذشته شد. درواقع می‌توان با یک برگه کاغذ که تنها اعتبارش را به دوش می‌کشد، اعتباری تازه‌ساخت!

مشکلات استفاده از حواله

باوجود پتانسیل‌های بسیار زیادی که حواله‌ها در اختیار تاجران گذشتند اما با این حال، نمی‌توان چشم‌بسته از آن استفاده کرد. در نظر گرفتن نقطه‌های ضعف یا مشکلاتی که حواله‌ها دارند یا ایجاد می‌کنند امکان انجام معامله‌هایی هوشمندانه‌تر را در اختیارمان قرار می‌دهد.

• شفاف نبودن سیستم حواله‌ها

بیشتر حواله‌ها به صورت قانونی ثبت نمی‌شوند. از طرفی، کسانی که به عنوان صادرکننده برات شناخته می‌شوند می‌توانند حتی بدون داشتن یک ریال، حواله‌‌های میلیونی و حتی میلیاردی را در اختیار مردم قرار دهند. به همین دلیل، شفاف نبودن این سیستم می‌تواند مشکلاتی همچون کلاه‌برداری و از بین رفتن اعتبار شخص را به دنبال داشته باشد.

جایگاه حواله در اقتصاد جهان

همان‌طور که قبلا گفتیم، سازوکار حواله به دلایل مختلف تا به امروز پابرجا مانده و استفاده از آن حتی گسترده‌تر و متنوع‌تر هم شده است. نکته بعدی اینجاست که همه ما بیشتر از آن که فکرش را بکنیم از حواله استفاده می‌کنیم. خریدوفروش سهام در بورس، نام‌نویسی و پیش‌خرید خودرو، بن خرید، کارت بانکی اوراق مشارکت، بیمه درمانی و بسیاری از مبادله‌های ارزی همه و همه با تکیه بر حواله امکان‌پذیر شده‌اند.

برای نمونه دفترچه خدمات درمانی را در نظر بگیرید؛ وقتی با شرکت بیمه قرارداد می‌بندیم، ماهانه پولی به حساب این شرکت می‌ریزیم و در برابر این پول دفترچه‌ای تحویل می‌گیریم که حکم برات یا حواله دارد. می‌توانیم هر زمان که لازم شد برگی از این دفترچه را بدهیم و در مقابل خدمات درمانی دریافت کنیم.